Yigirma beshta xalqaro nodavlat tashkiloti Jahon banki va boshqa o‘nta kredit muassasalariga Rog‘un GESi loyihasini ishlab chiquvchilarni xalqaro atrof-muhitni muhofaza qilish standartlarini manipulyatsiya qilganlikda ayblab rasmiy xat yubordi. Xat mualliflari «Chegara bilmas daryolar» (Rivers without Boundaries) koalitsiyasining ma’lumotlariga ko‘ra, ulkan to‘g‘onning Markaziy Osiyo daryo ekotizimlariga ta’siri atayin kam ko‘rsatilgan deb biladilar.
Ekologlar da’volari «Rog‘un GESi va bioxilma-xillik» mustaqil ekspert hisobotiga asoslangan. Unda quyidagilar qayd etilgan:
▪️ Loyihaning yangilangan Atrof-muhit va ijtimoiy ta’sirni baholash Jahon bankining yovvoyi tabiatni himoya qilish uchun mo‘ljallangan asosiy ESS6 standartiga mos kelmaydi;
▪️ Loyiha ishlab chiquvchilari suv toshqini zonasidagi qimmatli tabiiy hududlar maydonini ataylab kam ko‘rsatganlar va yuzlab kilometr daryo ekotizimlarini ko‘rib chiqishdan bosh tortishgan;
▪️ Turli fasllarda o‘tkazilishi kerak bo‘lgan keng qamrovli dala tadqiqotlari o‘rniga, loyihani baholash eskirgan, o‘n yillik ma’lumotlar va suvning fragmentar DNK tahliliga asoslangan. Hisobot mualliflari ta’kidlashicha, bu yondashuv noyob baliq va hayvon turlari populyatsiya hajmini baholashga imkon bermaydi. Xavf ostida Amudaryo alabalig‘i, Turkiston laqqasi, Markaziy Osiyo suvsarlari va yirtqich qushlar kabi yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan turlar mavjud.
Loyiha hujjatlarining hozirgi versiyasi daryo ekotizimining vayron bo‘lishini tegishli tiklash choralari ko‘rilmagan holda qonuniylashtiradi, deya ta’kidlaydi
«Chegara bilmas daryolar» ekologik koalitsiyasi (RFda xorijiy agent sifatida tan olingan) ning xalqaro koordinatori Yevgeniy Simonov.
«Loyiha hujjatlarini ishlab chiquvchilar Jahon banki standartlariga muvofiq ushbu ta’rifga to‘liq javob bersa ham, suv toshqini zonasidagi Vaxsh daryosini «tabiiy yashash joyi» sifatida tan olishdan bosh tortib, ochiqchasiga firibgarlik qilishgan. Bu ularga gidroelektrostansiya ta’sir maydonining 98% uchun yo‘qotishlarni qoplash talabini «o‘chirish» imkonini bergan. Ular aslida daryo ekotizimi va endemik turlarga yetkazilgan zararni qoplash uchun hech qanday real choralarni taklif qilmasdan, 170 kilometrlik jonli, notinch daryoni turg‘un, o‘lik suv havzasiga aylantirishni taklif qilmoqdalar», — dedi Simonov.
Mutaxassislar to‘g‘onning Vaxsh va Amudaryo daryolari quyi oqimiga ta’sirini baholay olmaganliklarini eng xavotirli fakt sifatida keltiradilar.
Loyiha hujjatlarida gidrologik o‘zgarishlarning YUNESKOning Jahon merosi obyekti hisoblanmish «Yo‘lbars balkasi» qo‘riqxonasiga, shuningdek, xalqaro maqomga ega bo‘lgan Amudaryo deltasidagi botqoqliklarga ta’siri e’tiborga olinmagan. Hujjat mualliflari suv va cho‘kindi oqimidagi o‘zgarishlarning oqibatlarini ilmiy jihatdan modellashtirish o‘rniga, Tojikistonning hozirgi oqim rejimini saqlab qolish bo‘yicha «siyosiy majburiyatlari»ni keltiradilar.
«Chegara bilmas daryolar» ekologik koalitsiyasining mintaqaviy direktori Aleksandr Kolotov siyosiy deklaratsiyalar nomuvofiqligiga e’tibor qaratadi.
«Biz jiddiy ilmiy tahlillarni siyosiy shiorlar bilan almashtirishga urinishga guvoh bo‘lmoqdamiz. Gigant suv omborini 16 yil davomida to‘ldirish va keyinchalik gidroelektrostansiyalar kaskadining ishlashi quyi oqimdagi ekotizimlarga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi, degan da’vo bema’nilik, fizika va biologiya qonunlariga, shuningdek, yirik gidroelektrostansiyalar qurish bo‘yicha avvalgi barcha tajribalarga ziddir. Noyob to‘qay o‘rmonlari va yo‘qolib borayotgan baliq turlari, jumladan, Amudaryo belkurakburunli ossur va chortansimon ilon, haqiqiy himoya choralarisiz — masalan, tabiiy suv toshqinlarini simulyatsiya qiluvchi kafolatlangan ekologik chiqindilarsiz — abadiy yo‘q bo‘lib ketishi mumkin», — deydi Kolotov.
Mutaxassislar shuningdek, taqdim etilgan biologik xilma-xillikni boshqarish rejasida suv organizmlarini saqlab qolish bo‘yicha aniq choralar mavjud emasligini aniqlaganlar. Daraxt ekish kabi taklif qilingan choralar Rog‘un gidroelektrostansiyasi to‘g‘onining quyi oqimidagi so‘nggi tabiiy suv toshqini o‘rmonlari va daryo bo‘yidagi yashash joylarining yo‘qolishini qoplay olmaydi.
Ekologlar loyihaning atrof-muhitga ta’sirini baholashni tubdan qayta ko‘rib chiqishni va Quyi Vaxshda muntazam ekologik chiqindilarni o‘z ichiga olgan samarali kompensatsiya strategiyasini ishlab chiqishni talab qiladilar.
Koalitsiya shuningdek, havzaning qolgan biologik xilma-xilligini saqlab qolish uchun Panj daryosiga «to‘g‘ondan holi daryo» maqomini berishni talab qiladi. Agar bu talablar bajarilmasa, loyihani xalqaro banklar tomonidan moliyalashtirish ularning o‘z ekologik siyosatini to‘g‘ridan to‘g‘ri buzadi va eng muhimi, mintaqaviy va global biologik xilma-xillikning qaytarib bo‘lmaydigan darajada yo‘qolishiga olib keladi, deb ogohlantiradi ekologlar.
ℹ️ Rog‘un GESi Tojikistonning eng yirik energetika loyihasidir. Uning loyihaviy quvvati 3600 MVtni tashkil etadi va oltita gidroelektrostansiya yiliga 13,1 milliard kVt/soatdan ortiq energiya ishlab chiqaradi. Hozirda har biri 600 MVt quvvatga ega ikkita blok ishlamoqda. GES qurilishining barcha bosqichlarini 2031 yil oxiriga qadar yakunlash rejalashtirilgan. Buning uchun taxminan 6,29 milliard dollar kerak bo‘ladi.
2008-2024 yillar davomida Tojikiston Rog‘un GESi qurilishi uchun 42,5 milliard somoniy (taxminan 4 milliard dollar) ajratgan. 2024 yil dekabr oyida Jahon banki qurilishni yakunlash dasturining birinchi bosqichi uchun 350 million dollarlik grantni tasdiqladi. Bu jarayonda Saudiya Arabistoni taraqqiyot fondi, Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar banki (OIIB) va boshqa bir qator institutlar ham ishtirok etdi.
